Wat houdt ‘human rights due diligence’ in? En hoe belangrijk is het om hieraan aandacht te besteden?

‘Human rights due dilligence’ of zorgplicht betekent dat een bedrijf erop moet toezien dat de mensen­rechten, arbeidsrechten en milieunormen in heel zijn productieketen worden gerespecteerd. Momenteel ontbreekt het aan transparantie in die internationale ketens. En daarnaast is het ook juridisch erg moeilijk om bedrijven verantwoordelijk te houden voor schendingen die verder in de keten gebeuren. Nochtans is zorgplicht en de controle daarop heel hard nodig. In de eerste plaats uit moreel oogpunt: het kan niet dat bedrijven ongestraft producten mogen verkopen waar mensenrechtenschendingen aan kleven. Maar in onze geglobaliseerde wereld is het ook opletten geblazen dat de druk op de rechten van werknemers elders in de wereld niet steeds groter wordt. Dan dreigen immers ook de werkomstandigheden in ons land in gevaar te komen.

Hoe groot is het probleem?

Het probleem is erg groot. Niet alle schendingen van de mensenrechten zijn zichtbaar. Een groot aantal schendingen zit verborgen in internationale ketens. Uit cijfers van het Internationaal Vakverbond blijkt dat amper zes procent van de werknemers die hebben bijgedragen aan de productie van vijftig heel grote bedrijven rechtstreeks in dienst is van die firma’s. De overige 94 procent zit ergens in de productieketen verborgen bij leveranciers of onderaannemers en is in de ogen van de betrokken ondernemingen hun probleem niet.

Zie je het probleem nog groter worden?

Decennia terug waren de ketens veel minder complex. Een product dat je hier kocht, had misschien twee schakels doorlopen. Nu reizen steeds meer producten eerst de hele wereld rond vooraleer ze tot bij ons geraken. Maar hoe complexer en hoe internationaler de keten wordt, hoe moelijker om er greep op te krijgen. Bovendien heeft de coronapandemie de druk op de internationale ketens en op de werknemers die daarin verborgen zitten nog doen toenemen. Met nog meer risico op schendingen van hun rechten als gevolg.

Blame it on the globalization!

Wij zijn als vakbond uiteraard voor de korte keten, niet alleen omdat de tewerkstelling dan dichtbij blijft, maar ook uit milieuoogpunt. Maar onze economie is nu eenmaal geglobaliseerd. Dan komt het erop aan die veel beter te reguleren.

Het is aan de bedrijven om zorg te dragen voor hun keten, maar de verantwoordelijkheid ligt niet enkel bij hen, toch?

Het is inderdaad een gedeelde verantwoordelijkheid. De bedrijven moeten erop toezien dat de mensenrechten te allen tijde worden gerespecteerd, niet alleen intern, maar in de hele productieketen. Maar er is ook een belangrijke rol weggelegd voor de staten waar de goederen worden geproduceerd en verkocht. Die zijn ertoe gebonden om de nodige wetgeving te voorzien ter bescherming van de mensenrechten en uiteraard moet men er ook op toezien dat die wordt nageleefd.

In België bestaat er al een aantal jaren een nationaal actieplan inzake bedrijven en mensenrechten. Dat plan is ontoereikend?

Dat plan – dat uit 33 actiepunten bestaat – is nogal vaag en vrijblijvend. De focus ligt op sensibilisering. Zo lijkt het erop dat een bedrijf dat wil meewerken aan een eerlijke keten dat uiteraard mag doen, maar het is geen verplichting. Dat leidt tot oneerlijke concurrentie tussen bedrijven die belang hechten aan de mensenrechten en bedrijven die een beroep blijven doen op heel goedkope onderaannemers en leveranciers en het dus niet zo nauw nemen met de mensenrechten. Intussen wordt er hard gewerkt aan een nieuw nationaal actieplan.

In de bedrijfswereld is men bang dat er aan ketenzorg een fors prijskaartje hangt. En sommige consumenten vrezen dat zorgplicht zal leiden tot duurdere producten. Ten onrechte, zegt Laura Eliaerts. “Uit een studie van de Europese Commissie blijkt dat de kost van ‘human rights due dilligence’ voor een kmo maar 0,14 procent van de omzet bedraagt. Voor een groot bedrijf is dat amper 0,009 procent. Daarnaast lopen bedrijven die niet aan ‘due dilligence’ doen meer risico om tegen schendingen in hun productieketen aan te botsen en financieel te moeten opdraaien voor de gevolgen. Dat prijskaartje zou aanzienlijk hoger kunnen zijn.”

De zorgplicht dan maar bij wet invoeren?

Frankrijk heeft al in 2017 een ‘loi sur le devoir de vigilance’ aangenomen. In Duitsland werd afgelopen jaar een soortgelijke wet goedgekeurd. En in Nederland is men regels aan het opstellen. België heeft lang getalmd met een initiatief om de zorgplicht wettelijk te verankeren, maar intussen ligt er een wetsvoorstel op tafel. Dat is in april vorig jaar door parlementsleden van de PS en Vooruit in de Kamer ingediend en mee ondertekend door leden van CD&V, Groen en Ecolo. In september heeft er in de Commissie Economie van de Kamer een hoorzitting plaatsgevonden, waar onder meer academici, de vakbonden en het Verbond van Belgische Ondernemingen hun visie op het voorstel mochten geven.

Het voorstel is niet perfect, maar toch best ambitieus. Als het wordt aangenomen, komt er niet alleen een zorgplicht voor alle bedrijven, maar zullen ondernemingen met meer dan 250 werknemers en kmo’s die actief zijn in sectoren met een hoog risico op schendingen van de mensenrechten ook een plan moeten opstellen om de hele productieketen in kaart te brengen en de nodige maatregelen moeten nemen om mensenrechtenschendingen in die keten te voorkomen.

94% van de werknemers die hebben bijgedragen aan de productie van vijftig heel grote bedrijven zit ergens in de productieketen verborgen en is in de ogen van de betrokken ondernemingen hun probleem niet.

In het voorstel is ook voorzien dat bedrijven aansprakelijk kunnen worden gesteld voor schendingen in hun keten die zij hadden kunnen vermijden. Herinner je het drama van Rana Plaza – een kledingfabriek in Bangladesh die in 2013 instortte en waarbij meer dan elfhonderd mensen omkwamen, red. - Het voorstel van zorgplichtwet maakt een Belgisch kledingbedrijf mee verantwoordelijk voor de veiligheid in de fabrieken van zijn leveranciers. Wanneer een bedrijf nalaat om in dat verband zijn ‘huiswerk’ te maken en er gebeurt een ramp zoals negen jaar geleden in Bangladesh, zouden de slachtoffers of hun nabestaanden naar de rechtbank in België kunnen stappen om een schadevergoeding te eisen.

En om te besluiten is ook goed aan het wetsvoorstel dat middenveldorganisaties in naam van slachtoffers van schendingen van arbeids- en mensenrechten zouden kunnen optreden en dat het op te maken plan om de productieketen in kaart te brengen verplicht moet worden voorgelegd op de ondernemingsraad; zo krijgen vakbondsmilitanten een beter zicht op onder meer de onderaannemers waarmee hun bedrijf samenwerkt.

Intussen beweegt er ook een en ander op Europees niveau.

Europees commissaris voor Justitie Didier Reynders heeft beloofd om met een voorstel rond zorgplicht te komen. Dat had er eigenlijk al lang moeten zijn, maar heeft vertraging opgelopen. En het Europees Parlement heeft in maart vorig jaar een resolutie goedgekeurd om het belang van het zorgplichtthema te onderstrepen. Het Parlement hoopt in het voorstel van Didier Reynders een aantal heel belangrijke speerpunten terug te vinden. Maar het kan nog tot twee jaar duren eer er effectief een EU-richtlijn is. En dan is het aan de lidstaten om die richtlijn in hun nationaal recht om te zetten. Om maar te zeggen dat we nog een hele tijd geduld zullen moeten oefenen.

• Studeerde internationale politiek aan de ULB.
• Liep stage op de Belgische ambassade in Colombia en bij het Wereldvoedselprogramma van de Verenigde Naties.
• Begon haar carrière als Program Manager bij de Belgische ngo VIA Don Bosco.
• Werkt sinds november 2019 als Advocacy Officer in dienst van ACV-CSC International rond bedrijven en hun zorgplicht met betrekking tot mensenrechten.