DE STELLING /
Verplicht ketenzorg bij publieke aankopen
TEKST Patrick Van Looveren FOTO PP Photos | 13 DECEMBER 2023 | LEESTIJD: 5 minuten
Publieke instellingen besteden heel wat geld aan de aankoop van producten en diensten. Denk maar aan de uniformen van politieagenten, de stenen waarmee onze straten worden geplaveid, de bewakingsdiensten die onze overheidsgebouwen veilig houden, … Die voorbeelden zijn niet willekeurig gekozen. Want het durft mislopen. Bij de uniformen voor de Belgische politie werden arbeidsrechten geschonden bij Roemeense onderaannemers. De kasseien in heel wat gemeenten zijn niet alleen letterlijk, maar ook figuurlijk ‘kinderkopjes’, want gemaakt door kinderen in India. Door ketenzorg te verplichten bij overheidsaanbestedingen kunnen schendingen van mensen- en arbeidsrechten worden voorkomen.
Over ketenzorg bij publieke aankopen organiseerden ACV en WSM een studiedag waar heel wat geïnteresseerden op afkwamen.
“Nog teveel vrijwillige acties in plaats van verplichtingen”
Laura Eliaerts, medewerker ACV-CSC International
Overheden kunnen via overheidsopdrachten het voortouw nemen op het vlak van eerlijke handel en ketenzorg.
Dat kan door sociale criteria op te nemen in bestekken. Ook kunnen overheden steekproefcontroles doorvoeren in de mondiale toeleverings- en productieketens van bedrijven en al zeker bedrijven die op de zwarte OESO-lijst staan uitsluiten. Er is nog heel veel marge voor overheden om hier een voorbeeldfunctie op te nemen. Het ACV is voorstander voor een sterke koppeling tussen de wetgeving overheidsopdrachten en nieuwe Europese en federale wetgevende initiatieven inzake ketenzorg.
Op vraag van het ACV heeft HIVA-KU Leuven in 2021 een studie gepubliceerd over hoe risico’s op mensenrechtenschendingen in complexe toeleveringsketens kunnen worden vermeden bij overheidsopdrachten. De achilleshiel van de huidige wetgeving is dat het nog teveel om vrijwillige acties gaat in plaats van verplichtingen. De studie suggereert ook dat het beleid meer moet inzetten op goede monitoringsystemen en capaciteitsopbouw bij aankopers via opleiding.
Sectoren het voortouw
Sectoren kunnen het voortouw nemen voor dumpingvrije aanbestedingen en respectvolle ketens. ACV BIE werkte bijvoorbeeld een sectoraal charter uit voor het toepassen van eerlijke loon- en arbeidsvoorwaarden en ter bestrijding van sociale dumping. Op initiatief van COC en COV werd in de onderwijs-cao een engagementsverklaring opgenomen voor het aangaan van duurzame contracten. Als je in een overlegorgaan van de overheid zit, stel dan vragen over het aankoopbeleid van jouw overheidsdienst. Is er een actieplan voor risicoproducten en -diensten? Als je in een privéonderneming werkt die opdrachten wil doen voor de overheid, dan kan je de toeleveringsketens van je onderneming in kaart brengen en in de ondernemingsraad harde garanties vragen rond arbeidsomstandigheden.
“Achterpoortjes in de wetgeving sluiten”
Koen Repriels, adviseur studiedienst ACV
Overheidsaanbestedingen worden in België juridisch omkaderd door de Wet van 17 juni 2016 en verschillende kb’s die uitvoering geven aan die wet. Die wet verhindert echter niet dat malafide bedrijven nog altijd meedingen naar overheidsopdrachten. De achterpoortjes moeten dicht.
De wet bepaalt dat “ondernemers ertoe gehouden zijn alle toepasselijke verplichtingen op het gebied van milieu-, sociaal en arbeidsrecht uit hoofde van het internationale recht, het Europees Unierecht, het nationale recht of de collectieve arbeidsovereenkomsten na te leven en te doen naleven door elke persoon die handelt als onderaannemer in welke fase ook en door elke persoon die personeel tewerkstelt voor de uitvoering van de opdracht.” Klinkt goed op papier, maar in de praktijk blijven aanbestedingsprocedures fraudegevoelig. Malafide bedrijven en ondernemers halen nog altijd aanbestedingen binnen en hanteren dumpingpraktijken tijdens de uitvoering van de opdracht. En het gaat niet om uitzonderingen. Zo schatten de federale diensten fraudebestrijding dat bij 30% van de overheidsopdrachten in de schoonmaaksector sociale fraude voorkomt.
Koppeling met sociaal strafrecht
De wet en de uitvoeringsbesluiten uit 2016 bevatten wel een aantal interessante hefbomen om sociale fraude in aanbestedingen te bestrijden, bijvoorbeeld door de wetgeving overheidsopdrachten te koppelen met het sociaal strafrecht. Overheidsaankopers kunnen zo malafide bedrijven, die veroordeeld zijn voor zware inbreuken op het sociaal strafrecht, vooraf uitsluiten. Maar… het onderzoek naar uitsluitingsgronden is niet verplicht. De wet uit 2016 laat dus achterpoortjes openstaan, zodat malafide bedrijven nog altijd kunnen meedingen naar overheidsopdrachten. In de praktijk maken aanbestedende overheden maar weinig gebruik van de facultatieve controlerende en sanctionerende bevoegdheid. Dat is niet verwonderlijk. Overheidsaankopers willen efficiënt goederen en diensten aankopen en werken tijdig, binnen budget tot een goed einde brengen. Aankopers zijn ook niet opgeleid als sociale inspecteurs en zien op tegen juridische procedures tegen gehaaide advocaten. Overheidsaankopers werken bovendien versplinterd, verspreid over vele overheidsinstanties. Zij werken nog niet op alle niveaus samen met de Federale Sociale Inlichtingen- en Opsporingsdienst (SIOD) die zich met kennis van zaken kan uitspreken over uitsluiting tot overheidsopdrachten. Er bestaat ook nog geen gecentraliseerde zwarte lijst van malafide ondernemingen. Wel bestaat er een praktische gids1, met een aantal initiatieven die je als overheidsaankoper kan nemen. Doe bijvoorbeeld onderzoek naar abnormale prijzen, beperk de niveaus van onderaanneming in fraudegevoelige sectoren, …
/Sluit aan bij ketenzorginitiatieven
Voor een aantal producten en diensten bestaan betrouwbare onafhankelijke ketenzorginitiatieven. Electronics Watch deelt bijvoorbeeld kennis over een duurzamer aankoopbeleid en respect voor mensenrechten in IT en elektronica. Grote werkgevers als de Stad Gent, Ghent University, KU Leuven, het Facilitair Bedrijf van de Vlaamse overheid laten zich adviseren door Electronics Watch (https://electronicswatch.org). Het initiatief TruStone brengt dan weer bedrijven uit de Nederlandse en Vlaamse natuursteensector samen met de Nederlandse en Vlaamse overheid, vakbonden en ngo’s om risico’s in de keten aan te pakken (www.trustone.be).
