Half juni 2024. Langs de kust van Zweden en Duitsland glijdt het Russische onderzoeksschip Sibirjakov voorbij. Zonder het verplichte AIS-signaal uit te sturen en dus ook zonder zijn locatie kenbaar te maken. Een internationaal consortium van journalisten pikt morsecodes van het schip op en stuurt er een drone op af, om luchtfoto’s te maken. Op die foto’s is niet alleen te zien dat er gewapende militairen aan boord zijn, maar ook hoe een Deens marineschip de Sibirjakov op de hielen zit en uiteindelijk dwingt om de territoriale wateren te verlaten.

Het voorval met de Sibirjakov is geen alleenstaand feit, blijkt uit het onderzoek dat VRT NWS een jaar geleden in samenwerking met de Nederlandse omroep KRO-NCRV, de Norddeutscher en Westdeutscher Rundfunk, Süddeutsche Zeitung, de Noorse openbare omroep Norsk Rikskringkasting en de Estse publieke omroep Eesti Rahvusringhääling startte. Een onderzoek dat uit twee delen bestaat. We begonnen alle Russische schepen te volgen die door de Noordzee varen – van vissersboten tot containerschepen. En daarnaast volgen we de vaarroutes van 72 gespecialiseerde Russische schepen, waarvan we weten dat ze in staat zijn om de zeebodem te onderzoeken. Van die laatste schepen konden we de routes retraceren die ze sinds de start van de oorlog in Oekraïne – in februari 2022 – hebben gevaren. We analyseerden van alle schepen de AIS-gegevens (die onder andere hun locatie weergeven) en hebben honderden morsecodes ontcijferd. Die data leren ons dat zowel de Noordzee als de Baltische Zee mogelijk de focus is van Russische spionage.

Verdacht gedrag

Van de 72 gespecialiseerde Russische onderzoeksschepen die zich in de onderzochte periode in Europese wateren bevonden, gedroegen er zestien zich verdacht, tot zestig keer toe. Het betreft verdachte bewegingen voor de kusten van Nederland, Duitsland, Noorwegen, Denemarken, Estland, Finland of het Verenigd Koninkrijk. De betrokken schepen bewogen extreem traag, voeren vreemde patronen en bleven langere tijd op een bepaalde plek hangen. Het Russische onderzoeksschip Admiral Vladimirsky bijvoorbeeld is meerdere keren langzaam door de exclusieve economische zone (EEZ) van Nederland gevaren, een gebied dat zich uitstrekt tot zo’n 370 kilometer van de kust. Andere schepen kwamen een pak dichter bij de kustlijn, in territoriale wateren. Ook hier stelden we een achttal keer verdacht gedrag vast.

Een schip dat traag vaart, wijst natuurlijk niet noodzakelijk op spionage, maar het kan volgens experts een aanwijzing zijn. “Ze brengen met zeer geavanceerde apparatuur onze kritische infrastructuur in kaart, met als doel deze te saboteren”, klinkt James Appathurai stellig in een interview met VRT NWS. De adjunct-secretaris-generaal voor Innovatie, Hybride en Cyber bij de NAVO zag in 2024 “een toename in bedreigingen tegen onze landen, waaronder sabotage, politieke inmenging, desinformatie, cyberaanvallen, gedwongen migratie en aanvallen op kritieke onderzeese infrastructuur”. De genoemde bedreigingen “maken allemaal deel uit van een patroon waartegen we ons moeten verdedigen. We doen veel, maar we zijn nog niet voldoende voorbereid.”

Soldaten aan boord

Ons onderzoek leert ook dat een aantal van de 72 Russische schepen die we hebben gevolgd gewapende soldaten aan boord hadden. Op de Sibirjakov was dit het geval, maar ook op de Jevgeni Gorigledzjan: Deense journalisten fotografeerden dat Russische onderzoeksschip in oktober 2023 toen het richting Nederland voer. Op hun foto’s zijn duidelijk gewapende soldaten te zien aan boord. Dat is opvallend omdat de meerderheid van de betrokken schepen officieel geen lid is van de Russische krijgsmacht.

“Het verschil tussen Russische onderzoekvaartuigen en Russische militaire vaartuigen is nogal vaag”, bevestigt James Appathurai. “We weten dat ze in de meeste gevallen nauw met elkaar verbonden zijn.”

Niet alleen de 72 Russische onderzoeksschepen vormen een potentieel gevaar, blijkt uit ons onderzoek. Alle schepen die onder Russische vlag varen, kunnen tegenwoordig een bedreiging zijn. Dus ook vissersboten, pleziervaartuigen en containerschepen.

Spookschepen

Van alle Russische schepen die sinds begin 2024 door de Noordzee zijn gevaren, waren er zo’n zeventig ‘spookschepen’: schepen die hun AIS-signaal gedurende minstens 4 uur hadden uitgezet, en in die tijdsspanne minstens 200 kilometer aflegden. Zulke spookreizen zijn niet onschuldig: het Belgische deel van de Noordzee, ongeveer zo groot als de provincie West-Vlaanderen, ligt vol met belangrijke infrastructuur. Denk aan de 160 kilometer gasleiding, 200 kilometer elektriciteitskabels en meer dan 900 kilometer telecommunicatie­kabels onder de zeespiegel. Maar de Noordzee is ook één van de drukst bevaren scheepvaart­routes en herbergt bovendien honderden windmolens.

Wat de ‘spookschepen’, eens hun AIS-signaal uit staat, precies doen, kunnen we niet nagaan. Voeren ze een spionageopdracht uit of niet? Het valt niet met zekerheid te zeggen, maar verdacht is het wel.

Monitoring door marine

De Belgische marine bevestigt dat schepen wel vaker hun AIS-signaal uitschakelen. “In de Noordzee en het Kanaal stellen we regelmatig vast dat (schepen uit) niet-NAVO-landen dit doen om de opvolging van hun bewegingen in onze gebieden te bemoeilijken”, zegt fregatkapitein Kurt De Winter, directeur van het Maritiem Operatiecentrum in Zeebrugge. “Daarom houdt het Maritiem Informatiekruispunt deze schepen op twee manieren in de gaten. Ten eerste door gebruik te maken van sensoren zoals AIS, radarbeelden, camerabeelden en satellietobservaties, en ten tweede op basis van een fysieke monitoring op zee door een patrouillevaartuig van de marine, vliegtuigen, helikopters of drones.”

De Belgische marine is zich terdege bewust van de Russische dreiging: de twee Belgische patrouilleschepen, Castor en Pollux, hebben de voorbije jaren – onder leiding van het Maritiem Operatiecentrum – vooral Russische schepen geschaduwd. In 2023 voerde de marine 61 monitoringtaken uit op niet-NAVO-schepen, waarvan 92 procent onder Russische vlag voer. In 2024 stond de teller begin augustus op 51. 89 procent van de in die periode gecontroleerde schepen had de Russische nationaliteit.

De Cel Maritieme Beveiliging, één van de partners van het Maritiem Informatie Kruispunt, schat dat er tussen januari en augustus 2024 acht vermoedelijke spionageschepen door onze exclusieve economische zone zijn gepasseerd. “Die schepen hebben niet per se in onze EEZ gespioneerd, maar er geldt wel een duidelijk gekend of grondig vermoeden van spionage”, luidt het. Meestal ging het om Russische schepen, maar er wordt ook door andere schepen, zoals de Chinese, gespioneerd.

Grotere schaal

“Voor alle duidelijkheid: dit is al minstens 20 jaar aan de gang”, weet professor internationale politiek Jonathan Holslag. “Pas sinds de inval van de Russen in Oekraïne gaat er meer aandacht naartoe. Maar over de periode die daaraan voorafging, tasten we in het duister. Hebben ze misschien al ergens springladingen achtergelaten in de buurt van kabels?”

Indien het tot een “verregaand conflict” met Rusland komt en die onderzeese kabels een doelwit worden, kunnen de gevolgen voor het Westen dramatisch zijn, stelt Holslag. “Meer dan 90 procent van onze digitale communicatie verloopt via die kabels. We kunnen dat niet opvangen met satellieten.”

Holslag erkent dat er op vlak van bescherming al “stappen zijn gezet”, maar hij pleit voor samenwerkingen op grotere schaal. “Heel veel van die kabels lopen ook door de Atlantische Oceaan en daar zijn we veel minder aanwezig om te zien wat die Russische onderzoeksschepen aan het doen zijn. We moeten een engagement aangaan dat verder gaat dan onze eigen kust en onze eigen exclusieve economische zone.”

NorthSeal moet kritieke infrastructuur helpen beveiligen

Uittredend minister van de Noordzee Paul Van Tigchelt kondigde vorig jaar de lancering van NorthSeal aan, een platform voor een betere beveiliging van kritieke infrastructuur in de Noordzee. Intussen is dit samenwerkingsinitiatief van België en vijf andere Noordzeelanden - Nederland, Duitsland, Noorwegen, het Verenigd Koninkrijk en Denemarken - operationeel. NorthSeal biedt de zes partners de mogelijkheid om verdachte activiteiten op zee te monitoren, real-time informatie uit te wisselen en gecoördineerd te reageren.

Het platform is erop voorzien dat ook de NAVO aan de informatie-uitwisseling kan deelnemen. Het bondgenootschap is in NorthSeal opgenomen als optionele partner en krijgt toegang tot informatie die door andere landen wordt gedeeld. (LB)