De gigantische bosbranden in Australië in de zomer van 2019/2020 staan nog vers in het geheugen gegrift. Flora en fauna werden bedreigd of vernietigd op een ongeziene schaal. Meer dan een miljard dieren kwamen om en vele duizenden gezinnen moesten hun huizen verlaten of verloren hebben en houden, en soms ook hun leven. Naast het wereldwijde veranderende klimaat vinden deze in alle hevigheid toenemende bosbranden hun oorsprong in een gebrek aan degelijk landbeheer in de getroffen gebieden in Zuidoost-Australië, met name in de staten New South Wales en Victoria.

Toen de Engelse kapitein Cook in 1770 in Australië aankwam en een groot deel van dit eiland-continent claimde voor de Britse kroon, werd er geen rekening gehouden met de oorspronkelijke bevolking, de Aboriginals. In de ogen van de kolonisator werd er door de zogenaamd niet-beschaafde aboriginalbevolking niets met het land gedaan, wat een vereiste was om enige soevereiniteit toe te kennen aan deze oorspronkelijke bevolking. Het land viel bijgevolg de facto onder het concept Terra Nullius, wat zoveel betekende als dat het land vrij was van rechtmatige inwoners en als een soort niemandsland ingepalmd kon worden. Tot diep in de 20ste eeuw bleef de mythe over gebrek aan beschaving bij de Aboriginals overeind.

De aboriginalcultuur - de oudste ononderbroken cultuur ter wereld, die tot 65.000 jaar teruggaat - is er een van mondelinge overlevering. Een groot deel van de aboriginalkennis berust op de controle van het vuur. Op gecontroleerde wijze stukken woud of bush in brand steken, zorgde voor een hernieuwing in de flora en fauna en, niet in het minst, om grote oncontroleerbare branden te voorkomen. Dit beheer van het land was en is een essentieel onderdeel van de aboriginalbeschaving.

Deze cultuur omsluit een enorme kennis op het gebied van kosmologie en overlevingstechnieken. De eerste Australiërs leefden in relatief grote welvarendheid. Hun kennis en kunde reikte op overlevingsvlak zo ver dat ze in erg ruwe gebieden, zoals de uitgestrekte woestijnen van Centraal-Australië, niet alleen konden overleven, maar op een relatief goede voorziening van voedsel konden rekenen. Hun hele levenswijze was erop gericht elke overlevingskans te benutten.

In de praktijk vertaalde dit zich in een nomadenbestaan waarin alleen lichte materiële bezittingen werden meegedragen. Met behulp van stenen en been, en later glas en metaal, werden verfijnde instrumenten vervaardigd. De boemerang, die in sommige gebieden van Australië vooral bij de jacht gebruikt werd, is hiervan een befaamd voorbeeld. Voorwerpen hebben vaak meer dan een strak omlijnde functie. De speerwerper (ook bekend als woomera), bijvoorbeeld, werd naast het werpen van speren onder meer gebruikt als drager van voedsel, als mes, om vuur mee te maken en zelfs als schild.

Before time began is een uitdrukking die vaak gebruikt wordt door aboriginalkunstenaars uit Centraal-Australië. Aboriginalmensen gebruiken het om aan ons iets mee te geven over de ‘Droom’ (‘Dreaming’ in het Engels), ook bekend als de ‘Droomtijd’. Deze Droomtijd heeft echter niets of weinig te maken met de begrippen ‘droom’ en ‘tijd’. Het gaat immers om een tijd zonder tijd. ‘Droom’ is een inadequate vertaling van een in essentie onvertaalbaar begrip dat in de vele aboriginaltalen verschillende benamingen kent. Zo spreekt men over Tjukurrpa in de Pintupi-taal in Centraal-Australië, Ngarranggarni in de Gija-taal van de Kimberley, of nog Djang in de Yolngu-taal van Arnhem Land.

Tijdens de Droom werd door toedoen van de voorouderlijke Droom­­wezens alles geschapen. De reizen van de voorouderlijke wezens, de daden van deze wezens en de voorouderlijke wezens zelf worden Dromen genoemd. Dromen verhalen de scheppingstochten die de voorouderlijke wezens ondernamen gedurende de Droom. In de loop van deze scheppingstochten schiepen zij alle levende dingen zoals planten, dieren, mensen en ook natuurlijke elementen zoals water, vuur, lucht en de sterren. De Dromen lieten indrukken van zichzelf na in het land. Voor de geïnitieerde man of vrouw zijn deze sporen - dit kunnen zowel afdrukken als lichamelijke transformaties zijn - blijvend zichtbaar en herkenbaar in het landschap. Nog steeds kennen aboriginalmensen grote spirituele betekenis toe aan deze plekken.

Droomwezens zijn niet zomaar voorouders. Het zijn actieve beginselen die deelnamen en nog steeds deelnemen aan het ontstaan van het universum. De Droom schrijft aan mensen ook de wet voor. Sociale regels en religieuze opvattingen zijn gebaseerd op een fundamentele en onlosmakelijke band tussen land, mensen, voorouders en de Droom. De verwantschap tussen het land en de mensen, die stamt uit de periode van het begin van de schepping, vormt de essentie van traditionele, rituele kunst. Deze scheppingsverhalen worden opgeroepen in ceremonies (zoals de corroboree in Centraal-Australië) door performance, zang en vertelling.

In de hedendaagse kunst, voornamelijk uit de woestijngebieden van Centraal- en West-Australië, en uit Arnhem Land, vormen deze scheppingsverhalen nog steeds het belangrijkste onderwerp. De hoofdmoot van Before Time Began toont kunst van de jaren 50 van de vorige eeuw tot heden. Enerzijds verwijst de titel naar het belangrijkste onderwerp van de kunstwerken, met name de Droom en in het bijzonder de schepping van het land. Anderzijds wordt op de tentoonstelling ook een overzicht getoond vanaf het begin van de hedendaagse aboriginalkunst tot de meest recente ontwikkelingen. Het ontstaan van de hedendaagse kunst wordt in 1971 gesitueerd, in het jaar dat de Western Desert schildersbeweging ontstond. Westerse industriële verf met al zijn kleurenrijkdom werd vanaf dan gebruikt voor het maken van schilderijen op doek of paneel. Voordien waren het vooral natuurlijke pigmenten en dragers zoals boombast die dienden om het gedachtegoed om te zetten naar kunstwerken.

Before Time Began heeft echter ook betrekking op het ontstaan van de hedendaagse Australische aboriginalkunst, in het bijzonder deze van de westelijke en centrale woestijnen, Arnhem Land in Noordoost-Australië en de Kimberley in het noordwesten. Aan de hand van vroege kunstwerken uit Arnhem Land en de zogenaamde Papunya-panelen uit de vroege jaren ‘70, maar ook de meest recente kunstwerken uit de APY-landen (Anangu Pitjantjatjara Yankunytjatjara), wordt in deze tentoonstelling een deel van de geschiedenis van de hedendaagse aboriginalschilderkunst onderzocht. Droomverhalen die de schepping van de aarde vertellen, spelen een cruciale rol in de geselecteerde werken. Hedendaagse en traditionele kunst, maar ook voorouderlijke kennis en nieuwe maatschappelijke ontwikkelingen ontmoeten elkaar in de kunstwerken uit het begin van de 21ste eeuw. Twee monumentale gemeenschappelijke schilderijen, resultaat van een samenwerking tussen ingewijde ouderen en jonge mensen, herinneren eraan dat, zowel in het verleden als vandaag, het scheppen van kunst een gemeenschappelijk gebeuren is. Deze werken, waarin tal van streekgebonden Droomverhalen terug te vinden zijn, vormen een tastbaar bewijs voor verleden en heden, voor het overbrengen van kennis aan de volgende generaties.

Een centrale plaats krijgt de Kulata Tjuta-installatie, een gemeenschappelijk driedimensionaal werk gemaakt in de Anangu Pitjantjatjara Yankunytjatjara-gebieden in Centraal-Australië en bestaande uit 1500 speren en objecten. Zij roept een kupi kupi op, een kleine stoftornado in trechtervorm zoals die vaak voorkomt in de woestijngebieden. Kupi kupi hebben grote symbolische waarde, bijvoorbeeld als teken van verandering of de dood van een ouderling. Dit exemplaar is voor de kunstenaars die het maakten de grote wind die de verandering meebracht toen de Europeanen in het gebied aankwamen. Maar toch is de hoop voor de volgende generaties in het werk vervat. De speer staat symbool voor de sterke cultuur die wordt doorgegeven van generatie op generatie.

De Australische aboriginalcultuur en kunst zijn onlosmakelijk met elkaar verbonden. Het creëren van hedendaagse kunst speelt dan ook een essentiële rol in het behoud van cultuur. De elementaire scheppingsverhalen, Dromen of Dreamings bekleden een centrale plaats in de cultuur, de kunst, de wet en de kennis van de aarde. Deze verhalen, gaande van de belevenissen van de Djan’kawu- en de Wawilak-zussen voor Arnhem Land, de Tingari-cyclus voor grote delen van het woestijngebied in westelijk en Centraal-Australië, de reis van de Zeven Zusters in de westelijke woestijn tot de avonturen van de Regenboogslang in de Kimberley, versmelten het voorouderlijke verleden en de huidige tijd voor verschillende gebieden in Australië. In de hedendaagse tijd heeft kunst naast het ceremoniële aspect een bijkomende dimensie verkregen, meer bepaald het delen van kennis en het koesteren van begrip zodat de aboriginalcultuur in een geglobaliseerde wereld haar plaats kan innemen en verder blijft bestaan.

De fotografische tableaus van Michael Cook sluiten de tentoonstelling af. Zijn Civilised- en Object- series sporen tot een reflectie aan over de betekenis van beschaving in de Australische en ruimere context doorheen de eeuwen. Journaalnotities van de voornaamste Europese zeevaarders en ontdekkingsreizigers in de Civilised-portretten weerspiegelen de verschillende eigentijdse denkwijzen over aboriginalmensen door de eeuwen heen. De centrale vraag die hier gesteld wordt is: wat maakt een persoon beschaafd of wat is er nodig om iemand als beschaafd te aanvaarden? Michael Cooks Object in het bijzonder schept een brug tussen de koloniale geschiedenis van andere continenten. Vertrekkende van het slavernijverleden van Groot-Brittannië onderzoekt dit vijfluik hoe het proces van ontmenselijking vorm krijgt wanneer een persoon tot slaaf wordt gemaakt en als dusdanig tot object herleid wordt.

De hoofdmoot van de tentoonstelling is een expositie die oorspronkelijk werd opgezet voor de Fondation Opale in Lens, Zwitserland. De Fondation Opale is de enige instelling in Europa die volledig gewijd is aan hedendaagse aboriginalkunst. Gesticht in 2018 door Bérengère Primat neemt de Fondation Opale de fakkel over van het AAMU-Museum voor hedendaagse Aboriginal kunst in Utrecht dat in 2017 noodgedwongen de deuren moest sluiten. De collectie bleef echter bewaard en maakt nu deel uit van het overkoepelende Nederlands Nationaal Museum van Wereldculturen waartoe ook het Museum Volkenkunde in Leiden en het Tropenmuseum in Amsterdam behoren. Uit deze collectie kwamen ook een aantal bruiklenen, meer bepaald de holle grafpalen uit Arnhem Land, ook bekend als larrakitj of lorrkkon, en het imposante vijfluik Object, waarmee de tentoonstelling afsluit. Andere bruiklenen werden ontleend aan Belgische instellingen, met name het MAS, het MIM, het AfricaMuseum in Tervuren en het kleine, vrijwel onbekende Musée du Malgré-Tout uit het Waalse Treignes. Dit kleine maar fijne museum bezit een toch wel indrukwekkende collectie Australische speerwerpers.

Het Museum Kunst & Geschiedenis is de plaats bij uitstek om het verhaal van de aboriginalkunst te brengen. Het onderwerp van de tentoonstelling Before Time Began is juist kunst en geschiedenis, en hoe beiden met elkaar verweven zijn. De thema’s zijn uiterst relevant en actueel, gaande van de hedendaagse aboriginalcultuur en -kunst tot de huidige klimaatcrisis, de ecologie en de dekolonisatie.

Met de tentoonstelling sluit het Museum Kunst & Geschiedenis aan bij de grote belangstelling die het voorbije decennium tot stand is gekomen voor aboriginalkunst in vermaarde musea in Parijs, Londen en Houston (Menil Collection), en op internationale evenementen als de Biënnale van Venetië en de Documenta in Kassel.

De auteurs

Georges Petitjean is curator van de tentoonstelling Before Time Began en conservator van de Fondation Opale.
Nicolas Cauwe is co-curator van de tentoonstelling Before Time Began en conservator van het departement Oceanië van de KMKG.